Piše: Dr. Harun Crnovršanin
Dolaskom komunista na vlast, počinju sistematske likvidacije najuglednijih Bošnjaka u Sandžaku, protjerivanje u Tursku i rušenje njihovih vjerskih i kulturno-historijskih objekata
Poštovani čitaoci, namjera autora ovog teksta da, u nekoliko nastavaka, prezentira historijat, odnosno evoluciju permanentnog uništavanja autentičnog izgleda grada Novog Pazara, koji je imao sve do kraja Drugog svjetskog rata 1945. godine. Od ove godine, tačnije od 28. novembra 1944., nakon ulaska partizana-komunista (u čijim je redovima bio veliki broj bivših četnika) počinje stradanje bošnjačkog naroda i grada u kojem je živio. Bivši četnici, sada sa alibijem partizanskih uniformi, počinju da se svete bošnjačko-muslimanskom stanovništvu zbog poraza koji su doživjeli u jesen 1941. godine kada su tri puta bezuspješno pokušavali da osvoje sandžačku prijestolnicu.
Novi Pazar (Yeni Pazar) je do 70-ih godina prošlog vijeka imao neprocjenjivo vrijednu čaršiju čiji je osnovni oblik nastao još tokom osnivanja grada, dakle prije više od 550 godina. Komunistički režim je podmuklo, planski i sistematično decenijama unštavao orijentalni izgled ovog grada, pretvarajući ga u grad bez autentičnog izgleda i arhitektonske posebnosti.
Đorđe Peruničić, major partizanske OZNE, streljao je 1945.g. na Hadžetu preko 1.500 nevinih Bošnjaka
Četničkim i partizanskim zločinima počinjenim nad Bošnjacima Sandžaka i BiH, u toku Drugog svjetskog rata i odmah nakon njega, bavim se 30 godina. Za to vrijeme obavio sam razgovore sa preko 120 svjedoka i ostavio mlađim generacijama dragocjene pisane i video izjave ljudi koji su ratne strahote iskusili na svojoj koži. Kroz svoja istraživanja došlo se do broja od preko 1.500 ubijenih, uglavnom novopazarskih, Bošnjaka na brdu Hadžet- najpoznatijem sandžačkom gubilištu. Zloglasni major partizanske OZNE Đorđe Peruničić je bio došljak iz okoline Pljevalja, koji je u Novi Pazar došao krajem 1944. godine, sa ciljem da pobije najuglednije ljude u ovom gradu. Ovaj zločinac je u Novom Pazaru boravio 2 godine (kraj 1944-1946), i stanovao je u kući Jevreja Ašera Bahara u centru grada (današnja ulica Stevana Nemanje). On kao došljak nije mogao poznavati najuglednije ljude u ovom gradu, pa su mu, u pravljenju spiskova za likvidaciju istih, svesrdno pomagali neki bošnjački izdajnici iz grada. Danas je ovom zločincu, koji nikada nije odgovarao za tolika ubistva, podignut spomenik u centru Pljevalja (Taslidže).
Streljani su uglavnom najbogatiji ljudi u čaršiji, pa je njihovom likvidacijom došlo i do jagme u otimanju njihove imovine (bogatih gradskih kuća, dućana i imanja). Da bi uništili većinski bošnjački narod u Bosni i Hercegovini i Sandžaku, kao i Albance na Kosovu, beogradski režim je na lopovski način-preko tzv agrarnih reformi došao u posjed tuđeg zemljišta u toku 1918. I 1946. godine, dakle nakon završetka Prvog i Drugog svjetskog rata. Nekada najuglednije i najbogatije pazarske, aganske i begovske, familije, preko noći su spale na prosjački štap.
Drugi došljak, po imenu Rade Borisavljević, uz pomoć lokalnih bošnjačkih komunista, naređuje rušenje čuvene Tijesne čaršije u Novom Pazaru
Novi Pazar je početkom novembra 1944. godine bombardovan od strane savezničkih aviona i tada je poginuo veliki broj pazarskih civila, ali je oštećeno i nekoliko džamija. Ovo neznatna oštećenja džamija bila su komunistima, nakon rata, odličan izgovor da se džamije sruše, jer, navodno, postoji opasnost od samourušavanja. Međutim, i na slikama se vidi da su njihove munare bile neoštećene, kao i veći dio džamijskih zidova. Tako su zauvijek nestale ove čaršijske džamije:
-Sofi Memi džamija, srušena 1948. godine,
-Kapudži- baša ili Kolo džamija, srušena 1959. godine,
-Ejup-begova džamija, srušena 1959. godine i
-Devlet–hanum (Krnja) džamija, srušena 1962. godine.
Međutim, najmarkantniji dio grada Novog Pazara bila je Stara čaršija, odnosno nadaleko čuvena Tijesna čaršija. O tome ko je rušio Tijesnu čaršiju u prve dvije decenije komunističke vladavine, pisao je u svojim knjigama Ramiz Crnišanin, poznati komunistički funkcioner, advokat i aktivista. On je ostavio iza sebe par knjiga koje će ostati kao valjan dokaz o vremenu i ljudima u kojem je živio. Međutim, ovaj komunista i sam priznaje da je i on učestvovao u tom vandalskom činu.
Ramiz je rođen 1925. godine u Novom Pazaru u pekarskoj porodici. Kao dijete je, kako piše u svojoj knjizi „… utorkom bi mi deca, šegrti ili deca pekara, iznosili hleb na Sjenički drum, Šestovo, kod Bolnica i na drugim izlazima iz grada, da prodajemo seljacima kad se vraćaju s pijace kući, jer nisu svraćali po pekarama, a tada je za seosku decu bio najlepši dar ako im roditelji ili rođaci donesu čaršijski hleb-somun ili simit iz Pazara, jer su kod kuće obično jeli ječmen ili ovsen hleb, pa im je somun bio prava poslastica“. Osnovnu školu i gimnaziju završio je u Novom Pazaru, a Pravni fakultet i magisterij u Beogradu. Nakon rata bio je omladinski rukovodilac i aktivista u srezu i opštini Novi Pazar, a zatim predsjednik opštine i sekretar Opštinskog komiteta Saveza komunista Srbije (SKS) u Novom Pazaru, poslanik Republičke i Savezne skupštine, član Centralnog komiteta SKS, zamjenik Saveznog javnog pravobranioca u Beogradu i advokat od 1993. do 2002.godine. Umro je 2017. godine u Novom Pazaru. Do svoje smrti ostao je vjeran svojoj komunističkoj ideologiji. Ostaće upamćen i kao najveći negator lika i djela Aćifa Hadžiahmetovića, najvećeg sandžačkog političara u prošlom vijeku i komandanta uspješne odbrane Novog Pazara od četnika u Drugom svjetskom ratu.
BIVŠI OPANČAR, DVA KROJAČA I PEKAR – INICIJATORI RUŠENJA TIJESNE ČARŠIJE
Gledajući na Bošnjake kao na Turke , odmah nakon rata otpočele su akcije obračuna sa starim „naslijeđem“. Ramiz Crnišanin je u svojim knjigama: „Tijesna čaršija“ i „Ličnosti i događanja“ pisao o tom vremenu i prvi objelodanio ko je naredio rušenje Tijesne čaršije u Novom Pazaru. U prvoj knjizi on piše: „Te 1947.godine nekom je palo na pamet da ruši Tijesnu čaršiju. Glavni zagovarač da se ta čaršija sruši bio je RAMIZ PRUŠEVIĆ (krojač), ali je imao svesrdnu podršku OSMA DERVIŠNUROVIĆA (krojač) i nas ostalih iz Komiteta jer nam je rečeno da je ta Čaršija najmarkantniji „simbol feudalizma i azijske zatucanosti“. Pošto smo bili svim srcem za to da što pre raščistimo sa feudalizmom i izgradimo besklasno društvo, sa oduševljenjem smo prionuli da taj ostatak feudalizma likvidiramo. U stvari glavni pokretač rušenja Tijesne čaršije bili su neki drugovi iz Okružnog komiteta, prije svega organizacioni sekretar tog komiteta RADE BORISAVLJEVIĆ, kojemu je smetalo što je sedište Okruga u Novom Pazaru, po njemu, najzaostalijoj kasabi Sandžaka“. (Iz knjige Tijesna čaršija,str. 120, izdata u Beogradu 1995 godine).
U drugog svojoj knjizi „Ličnosti i događanja“ autor Crnišanin opisuje Rada Borisavljevića ovako: „Rade Borisavljević je iz Nove Varoši. Pre Drugog svetskog rata bio je opančar. U NOR (Narodnooslobodilački rat) stupio je odmah 1941. godine i nosilac je spomenice 1941. godine. U Novi Pazar je došao krajem decembra 1944. godine, odmah posle oslobođenja grada i dolaska Oblasnog rukovodstva za Sandžak. Posle ukidanja Autonomije Sandžaka i osnivanja Okruga Novopazarskog, postao je poverenik za unutrašnje poslove Okruga i organizacioni sekretar Okružnog komiteta KPJ… Smatrao je Novi Pazar za najzaostaliju i najnazadniju kasabu u kojoj još vlada turski javašluk i verski fanatizam, te zato treba preduzimati rigorozne mere da bi se to stanje menjalo. Treba početi sa RUŠENJEM svega onoga što podseća na, po njegovom mišljenju, ta nazadna vremena. Zato je kriterij za prijem Muslimana u Partiju bio rigorozan. O partijskim kadrovima- nosiocima spomenice iz Pazara govorio je sa potcenjivanjem. Bio je po svom ponašanju rođeni cinik. Svakoga je želeo da „zajebe“, da se istakne i smeje se na tuđ račun, da kod drugih pobudi zavist“. (Iz knjige „Ličnosti i događanja“, str. 109, izdata u Novom Pazaru 2005).
O dvojici ostalih zagovornika rušenja Tijesne čaršije- Ramizu Pruševiću i Osmanu-Osmu Dervišnuroviću, autor navedenih knjiga i njihov prijatelj, Ramiz Crnišanin pisao je u navedenoj knjizi. Tamo stoji da su i Ramiz Prušević i Osmo Dervišnurović prije rata bili krojački radnici i da su, iako skromnog obrazovanja, nakon rata birani na rukovodeća mjesta. Prušević je postao i sudija Sreskog suda u Novom Pazaru, kasnije savezni poslanik pa čak i predsjednik opštine Novi Pazar u dva mandata: od 1946. do 1950 i od 1954-1958 godine.
Autor ovog teksta posjeduje sudsku presudu o konfiskaciji cjelokupne imovine Aćifu Hadžiahmetoviću koju je potpisao Ramiz Prušević. Ta presuda je donesena nakon streljanja Aćifa efendije na Hadžetu 21. januara 1945. godine.
Izgradnjom Doma kulture 1963. godine porušen je najatraktivniji dio Tijesne čaršije. Nestao je čitav niz zgrada, starih dućana, dva hana, pekare i druge radnje kao i čuvena Ejup-begova džamija koja se nalazila odmah do zgrade Čavića, u kojoj je nekada bila Gimnazija a kasnije zgrada Uniproma. U to vrijeme glavni urbanisti u Novom Pazaru bili su arhitekta Toma Milovanović i Amir Ćorović.
GENOCIDNI PROGON NESRPSKOG STANOVNIŠTVA U TURSKU
U periodu od 1954. do 1966. godine bošnjački i albanski narodi preživljavali su neviđen teror od tadašnjeg jugoslovenskog ministra policije zloglasnog Aleksandra Rankovića. „Živeći u krajevima bez budućnosti, pamteći sva zla prošlosti, pod neviđenim pritiskom beogradske nacionalističko-etatističke politike, Bošnjaci, Albanci, Turci bili su primorani na put u daleku Tursku. Prema turskim izvorima u Tursku se poslije Drugog svjetskog rata iselilo 190.000 Bošnjaka dok je broj protjeranih Albanaca sa Kosova i iz Makedonije bio još drastičniji“. (Iz teksta dr. Smaila Čekića „Agresija na Bosnu i genocid nad Bošnjacima“, Sarajevo 1994.). Iseljavanje u Tursku trajalo je sve do 1971. godine.
POČETKOM 80-IH GODINA PROŠLOG VIJEKA U NOVOM PAZARU POČINJE NOVA FAZA UNIŠTAVANJA NAJLJEPŠIH GRADSKIH KUĆA
Urbanistički zavod u Novom Pazaru na čelu sa vodećim arhitektima Tomom Milovanovićem i Amirom Ćorovićem, 1980. godine počinje sa izgradnjom Nove lučne zgrade u strogom centru grada. Zbog izgradnje ovog objekta porušeno je 20-ak najljepših gradskih kuća neprocjenjive kulturno-historijske vrijednosti. U narednim tekstovima biće obrađene najljepše gradske kuće najpoznatijih aganskih i begovskih familija koje su, zajedno saporušenom Tijesnom čaršijom činile dušu Novog Pazara.
SANA
